Deel 1: verschenen in Biekorf, jaargang 2016, nummer 2
Deel 2: te verschijnen in Biekorf, jaargang 2016, nummer 3

Ontstaan en ontwikkeling van het activisme[1] 

Eugeen van Oye, de best gekende Oostendse activist maar niet de echte voorman …

Als een gevolg van het gewijzigd kiessysteem[2] slaagde de Vlaamse Beweging er na de eeuwwisseling steeds minder in om via parlementaire weg haar eisen te realiseren. Vanaf eind 1914 probeerden flaminganten, activisten[3] genoemd, de Duitse bezetter voor hun kar te spannen voor het realiseren van hun programma: de vernederlandsing van de Gentse Franstalige universiteit, gebruik van het Nederlands in gerecht, bestuur en onderwijs en een vorm van zelfbestuur voor Vlaanderen. De meest radicale vleugel waren de Jong-Vlamingen, een beweging in Gent opgericht door de Nederlandse dominee Jan Derk Domela Nieuwenhuis Nijegaard (1870 – 1955)[4]. Ze beoogden de verdwijning van het “wangedrocht België”, de administratieve scheiding van Vlaanderen en Wallonië op basis van de taalgrens en de inlijving van Frans-Vlaanderen. Over hoe Vlaanderen er na de Duitse eindzege zou moeten uitzien, liepen de meningen uiteen: sommige Jong-Vlamingen streefden de volledige onafhankelijkheid van Vlaanderen na, anderen wilden Vlaanderen integreren binnen het Duitse Rijk, nog anderen binnen een bond van Germaanse staten. Domela wist dat er voor een Groot-Nederland weinig steun was in het Noorden.

De Duitsers namen de voornaamste activistische eisen over in hun eigen Flamenpolitik[5]. Zo hoopten ze niet alleen Vlaanderen definitief in hun invloedssfeer te zullen houden maar ook hun blazoen bij de Vlamingen op te smukken na de vele wreedheden tijdens hun opmars begaan, hun mateloze opeisingen, de deportaties en de verplichte arbeid in Duitsland. Dat koning Albert aan het IJzerfront en de Belgische regering in Le Havre halsstarrig weigerden te beloven na de oorlog aan de Vlaamse verzuchtingen tegemoet te komen, speelde in de kaart van zowel de activisten als de Duitsers.

In december 1916 deed de Duitse keizer een vredesaanbod aan de geallieerden. De activisten vreesden dat bij mogelijke vredesonderhandelingen Vlaanderen met lege handen zou komen te staan en dat het Belgisch bestel gewoon zou worden hersteld. Op 4 februari 1917 staken 125 afgevaardigden van allerhande Vlaamse verenigingen de koppen bij elkaar en droegen 46 onder hen voor om een Raad van Vlaanderen te vormen. Naderhand werd deze raad uitgebreid tot 81 leden, van wie de Jong-Vlamingen de radicale vleugel vormden. Op 3 maart 1917 ontving de Duitse rijkskanselier Bethmann-Hollweg een delegatie van de Raad van Vlaanderen die een apart bestuur voor Vlaanderen kwam bepleiten. Enkele dagen later, op 21 maart 1917, kondigde generaal-gouverneur von Bissing de bestuurlijke scheiding van Vlaanderen en Wallonië af, met respectievelijk Brussel en Namen als hoofdstad. Op 22 december 1917 ging de Raad van Vlaanderen nog een stap verder en riep eigenmachtig de zelfstandigheid van Vlaanderen uit. Een commissie van acht – later tien – gevolmachtigden zou als ministerraad van het zelfstandig Vlaanderen fungeren.

Ondertussen zat het de Duitsers meer en meer dwars dat de Raad van Vlaanderen niet representatief was. Dat was de reden waarom de activisten vanaf januari 1918 overal in Vlaanderen[6] meetings organiseerden om leden voor een nieuwe Raad van Vlaanderen aan te duiden. Alleen wie toetrad tot het activistisch programma, mocht op die meetings de gemandateerden voor de Raad en voor de Gouwraad[7] helpen aanduiden. Op veel plaatsen braken ongeregeldheden uit en vanaf 3 maart werden de meetings door de bezetter verboden. In dezelfde maand werd dan deze zogenaamde “tweede” Raad van Vlaanderen geïnstalleerd met 94 leden die, net als hun aanhang, voortdurend met elkaar over hoop lagen. In september 1918 hadden de Duitsers er genoeg van en ze stelden een commissie van negen zaakgelastigden samen die uitsluitend t.o.v. de generaal-gouverneur verantwoording verschuldigd was. De Duitsers beseften toen al dat ze de oorlog verloren hadden en dachten nu op de eerste plaats aan het redden van hun eigen vel. Ze trokken geleidelijk hun handen van het activisme af dat ze voor hun eigen belangen hadden gebruikt. De activisten hadden niet anders gedaan!

In de loop van 1915 en parallel met de opkomst van het activisme, ontstond de Frontbeweging in de Belgische linies achter de IJzer. Een kern van Vlaamsgezinde studenten voerde actie, o.a. in studiekringen,  tegen de achterstelling van de Vlamingen en de wantoestanden aan het front waar Vlaamse jongens door Franstalige officieren werden gecommandeerd. Frontbeweging en activisme zouden elkaar vinden. Eén van de markantste gebeurtenissen had plaats begin mei 1918 toen Vlaamse soldaten[8] overliepen naar de Duitse linies. Deze “sublieme deserteurs”, zoals ze werden genoemd, stelden zich daarna ter beschikking van de activistische en Duitse propaganda in het bezette gebied.

Na de bevrijding werden de activisten gerechtelijk vervolgd en werd de beweging monddood gemaakt. In de daarop volgende jaren zou de Frontpartij – waar binnen activisten en “fronters” elkaar hadden gevonden  - opnieuw via parlementaire weg trachten een aantal Vlaamse eisen te realiseren. Orgelpunt werd in 1928 de verkiezing als parlementslid van de tot levenslange dwangarbeid veroordeelde activist August Borms.

De kennis van het activisme aan de kust is nogal beperkt. In juni 1920 kregen de assisenprocessen tegen de lokale kopstukken van de beweging uitgebreide aandacht van zowel de Nederlandstalige als van de Franstalige Oostendse bladen[9]. Ondanks hun vaderlandslievende en dikwijls revanchistische ondertoon blijven de getuigenverklaringen onze voornaamste informatiebron over dit plaatselijk activisme want van de gerechtelijke dossiers is er maar weinig meer te vinden in het Rijksarchief[10].

De auteurs van de oorlogsdagboeken[11] schrijven ook vanuit patriottisch standpunt. Ze hebben het vooral over de oorlogsgebeurtenissen en het dagelijks leven en zijn bijzonder karig met informatie over stadsgenoten die met de bezetter heulen. Vanaf eind 1915 vinden we heel sporadisch nieuws uit bezet Oostende in de collaborerende Vlaamsgezinde kranten[12]. In tegenstelling tot de lokale pers[13], bleven die met Duitse steun verschijnen en stonden ze uiteraard positief t.o.v. activisme en Flamenpolitik. De redacties van die dagbladen bevonden zich echter in Antwerpen, Brussel en Gent, ver van het hermetisch afgesloten operatiegebied aan de kust waar de bezetter bijzonder alert was voor spionage en het naar buiten sijpelen van mogelijk militair-gevoelige informatie. Het gevoel van opgesloten te zitten en geen zicht te hebben op de werkelijke militaire situatie, werkte erg deprimerend op de Oostendse bevolking[14].

In mei 1940 is het stadhuis van Oostende uitgebrand en zijn de bevolkingsregisters en grote delen van het archief mee in de vlammen opgegaan. Maar dat we in de “Nederlandse Collecties over de Vlaamse Beweging” van het Brabants Historisch Informatie Centrum in Den Bosch (verder afgekort BHIC/NCVB) de briefwisseling tussen Eugeen Everaerts en Lammert Buning ontdekten, was daarentegen een meevaller. Everaerts blikt er uitvoerig terug op deze bewogen periode uit zijn leven en geeft ons zo een schat aan inside-informatie over de lokale activistische beweging.

Lees verder in Biekorf 2016, nummers 2 en 3

De activistische voormannen in Oostende

Collaboratie en steun aan de flamenpolitik

Activistische propaganda en studiekringen

Onderwijs in het Nederlands

De laatste stuiptrekkingen 

De reactie van de bevolking

De naoorlogse processen en hun nasleep